Slaapgebrek óf Narcolepsie?

Staand in slaap vallen: Oververmoeidheid of een Hersenaandoening?

In de paardenpraktijk worden we soms geraadpleegd voor een paard¹ dat al staande in slaap lijkt te vallen en dan omvalt/door de benen zakt. Het is vaak een vreemde en enge waarneming. Als je ziet dat een rustend paard ineens omvalt, kan dat enorm schrikken zijn. Vaak wordt het vallen zelf niet gezien, maar merken eigenaren alleen op dat het paard onverklaarbare schaafwondjes heeft aan bijvoorbeeld de voorzijde van (beide) voorbenen, hoofd of heupen. Die beschadigingen kunnen komen door het plotselinge vallen.
Er zijn twee totaal verschillende oorzaken voor dit ernstige probleem, die – helaas vaak ten koste van het welzijn van het paard –  veelvuldig door elkaar gehaald worden: Slaapgebrek doordat het paard om een of andere reden niet goed genoeg kan slapen, en narcolepsie. Narcolepsie is een zeer zeldzame aandoening van de hersenen en wordt zeer zelden juist gediagnosticeerd. De andere optie, omvallen door langdurig slaapgebrek, is geen hersenaandoening en komt veel vaker voor. Het is een verschijnsel dat voorkomt bij paarden die langdurig geen mogelijkheden hebben gehad om liggend diep te slapen, en daardoor geestelijk en lichamelijk oververmoeid zijn geraakt. Omdat slaapgebrek een ernstige aantasting van het welzijn betekent en heel vaak opgelost of voorkomen kan worden, willen we jullie hierover graag informeren.

Paarden moeten dagelijks liggend slapen
De slaapcyclus van een paard lijkt qua fases erg op die van een mens, maar paarden slapen in meerdere kortere stukjes. Daarnaast kunnen zijn ook staand een lichte slaap doormaken. Dit komt door aangepaste pezen- en bandensystemen en een verhoogd bindweefselpercentage in de spieren van voor– en achterbenen. Het paard kan bijvoorbeeld het achterbeen actief “op slot zetten” en snel weer “van het slot halen”. Deze functie wordt het passief sta-apparaat genoemd. Wil je meer weten over het passief sta-apparaat van paarden waarmee ze hun lange benen effectief kunnen stabiliseren? Lees dan ons artikel over dat onderwerp.

Alleen staand rusten en/of een lichte slaap is voor paarden niet voldoende. Om de gehele slaapcyclus te doorlopen, moeten ze liggend slapen en daarbij zoveel tot rust komen dat ze de diepe zogenaamde REM-slaap² kunnen komen. Deze REM-slaap, ook wel paradoxale slaap³ genoemd, heeft een paard dagelijks nodig. Tijdens de REM-slaap zijn de spieren slap, zijn veel reflexen afwezig, maar de ogen bewegen heel snel en is er veel hersenactiviteit. Een volwassen paard rust/slaapt gemiddeld drie a vijf uur per dag. Dertig minuten daarvan is REM-slaap. REM-slaap treedt alleen op als een paard in borstbuikligging of geheel plat ligt. Het is nog niet wetenschappelijk onderzocht wat de minimale behoefte aan rust en REM-slaap zijn bij paarden. Paardenartsen geven aan dat paarden in problemen komen na zeven a veertien dagen zonder REM-slaap.

Slaapgebrek/Oververmoeidheid
Paarden die te weinig gaan liggen of paarden die tijdens het liggen onvoldoende rust ondervinden om in REM-slaap te komen, lopen slaapgebrek op. Ze raken oververmoeid. Een paard kan lichamelijk vermoeid raken door te veel arbeid, maar als ze wel voldoende REM-slaap hebben, zullen ze van die vorm van oververmoeidheid niet staand in slaap vallen. Paarden met slaapgebrek hebben altijd een welzijnsprobleem. Als het slaapgebrek erg groot is doordat ze langdurig te weinig geslapen hebben, zullen ze tijdens periodes van relatieve rust onverwachts staand even “in slaap vallen”. Meestal zie je eerst het hoofd wat zakken, de ogen zijn nagenoeg gesloten. Sommige paarden in rust leunen tegen een wand, een boom of omheining. Opeens verlies het paard het evenwicht en knikt door de voor- en/of achterbenen zoals in het filmpje te zien is. Vaak kunnen ze zich wel overeind houden dooradta ze door het evenwichtsverlies weer wakker worden.

Omdat het dier voor REM-slaap volledig in rust moet zijn, vindt het in slaap vallen bij aanvang van de problemen, bijna alleen plaats als het donker is en er niemand in de buurt is. Meestal wordt het dus niet live waargenomen en wordt alleen opgemerkt dat het paard herhaaldelijk onverklaarbare schaafwondjes heeft aan voorzijde van (beide) voorbenen (kogels en voorknieën), hoofd of heupen. Bij een zachte ondergrond kunnen in plaats van schaafplekken kneuzingen of zelfs bloedneuzen waargenomen worden. Voordat het gebrek aan slaap zo groot is dat ze vallen kunnen we, als we onze paarden goed observeren, al zien dat er iets aan de hand is. Er zit waarschijnlijk geen bodembedekker of mest in de manen en staart, op de huid of de deken en als het paard op stal/paddock staat is er geen ligplek in het strooisel of de zandbodem. Ze staan vaker te dutten en paarden die arbeid moeten verrichten zullen minder goed presteren.

Waarom slaapt een paard onvoldoende?
Er zijn verschillende oorzaken waardoor er slaapgebrek kan ontstaan bij paarden. Dit kan onder andere door langdurige lichamelijke problemen, omgevingsfactoren, sociale factoren en huisvesting komen. Paarden met chronische pijn in de gewrichten, spieren, wervelkolom en/of buik, zullen niet graag gaan liggen waardoor slaapgebrek kan ontstaan. Ook kunnen ze, als ze wel gaan liggen, zoveel pijn ervaren dat echt slapen niet lukt. Andere lichamelijke problemen waardoor paarden niet goed kunnen liggen of slapen zijn benauwdheid, neurologische problemen of een problemen in borst- of buikholte (bijvoorbeeld ontstekingen of tumoren in borst of buik, of darmstenen). Soms kunnen hoogdrachtige merries in de weken voor de geboorte niet liggen (en dus slapen) vanwege de enorme inhoud van de baarmoeder. Deze merries kunnen soms direct na de geboorte ongebruikelijk lang en diep slapen.

Naast lichamelijke problemen, kunnen omgevingsfactoren een grote rol spelen. Denk hierbij aan veel lawaai, fel licht, kou, continu gevaar, of simpelweg omdat een paard nog moet wennen aan de nieuwe omgeving na een verhuizing. Daarnaast kunnen bijvoorbeeld lange reizen of meerdaagse wedstrijden met onvoldoende aandacht voor rust en passende omstandigheden ook symptomen van slaaptekort geven. Het is belangrijk om zeker in deze, voor een paard zware perioden, kritisch te kijken of een paard een goede plek heeft om te slapen en te observeren of het daar ook voldoende gebruik van maakt. Als er sprake is van gebrek aan slaap zal een paard ook slechter presteren.

Sociale factoren kunnen ook een belangrijke rol spelen in slaapgebrek bij het paard. Negatieve interactie met (dominante) groepsgenoten kan bijvoorbeeld zorgen dat er onvoldoende rust in de kudde of op stal is om te slapen. Vergeet ook niet dat paarden zonder (vertrouwde) soortgenoten zich niet veilig genoeg kunnen voelen om te gaan slapen. Denk dan bijvoorbeeld aan isolatie vanwege een besmettelijke ziekte of plotseling afscheid van een maatje. De hoeveelheid ruimte voor een kudde en inrichting daarvan is ook belangrijk; ook timide paarden moeten voldoende mogelijkheden hebben om tegelijk met de anderen goed te liggen.

Onvoldoende ruimte (per paard) is niet het enige huisvestingsprobleem waardoor een slaaptekort kan ontstaan. Ook een te harde ondergrond, een te gladde of juist ongelijke bodem, of het gebrek aan een droge ligplaats kan ervoor zorgen dat paarden niet (graag) liggen waardoor slaapgebrek ontstaat. Je kunt zelf testen of de bodem zacht genoeg is: laat jezelf daar zonder je handen te gebruiken op je knieën vallen. Doet het zeer, dan is de knie-test positief en is er werk aan de winkel.

De diagnose
Om de diagnose van slaapgebrek te stellen, wordt vaak gebruik gemaakt van videomateriaal. Een video-opname waarin het typische in slaap ‘vallen’ zichtbaar is, is een zeer duidelijke indicatie dat er sprake is van slaapgebrek. Daarnaast is uitgebreid lichamelijk- en bloedonderzoek nodig, wordt er gekeken naar littekens en/of wonden op de voorbenen, hoofd, hals en bekken. Een goed onderzoek van wervelkolom, beenwerk en manier van bewegen mag niet ontbreken. Rectaal onderzoek en echo’s van de buik kunnen oorzaken die het liggen onaangenaam maken, zichtbaar maken. Daarnaast moeten huisvesting, omgeving en sociale interacties geëvalueerd en geoptimaliseerd worden. Als er een verdenking is dat pijn een rol speelt, kan besloten worden om gedurende een periode pijnstilling te geven. Als het paard daarmee meer gaat slapen moet verdere diagnostiek gericht worden op de oorzaak van de pijn.

De behandeling
Als de diagnose slaapgebrek gesteld is moeten passende maatregelen genomen worden afhankelijk van oorzaak of oorzaken. Hierbij enkele voorbeelden: Bij aanwezigheid van chronische pijn moet deze geëlimineerd worden door een goede therapie en/of ondersteund worden met pijnstilling. Als er sprake is van benauwdheid moeten daarvoor, afhankelijk van de oorzaak maatregelen voor genomen worden waarschijnlijk ondersteund met medicatie. In het bijzondere geval dat er darmstenen zijn, zouden deze per operatie onder algehele anesthesie verwijderd moeten worden. Uiteraard moet voor paarden met slaapgebrek het gehele management kritisch bekeken worden en zal er alles aan gedaan moeten worden om de omstandigheden ter bevordering van de mogelijkheden om voldoende te rusten op korte en lange termijn te optimaliseren. Denk daarbij niet alleen aan bodembedekking, verlichting en sociale aspecten. Loop samen met je dierenarts alle belangrijke punten na. In sommige gevallen blijkt helaas dat het paard erg veel lijdt en kan het slaapgebrek niet structureel opgelost worden. Dan kan euthanasie de beste oplossing zijn.

Preventie
Natuurlijk is ook in het geval van slaapgebrek, voorkomen beter dan genezen. Als je onverklaarbare beschadigingen van de huid ziet of je paard misschien zelfs hebt zien vallen terwijl hij/zij rustig stond, is het tijd om op te letten. Ook als je geen signalen van slaapgebrek ziet, is het belangrijk om naast bijvoorbeeld de voeding en de beweging, ook het slaappatroon van je paard in de gaten te houden. Gebruik daarvoor een camera, let op of je je paard af en toe ziet liggen, of dat je bijvoorbeeld strooisel, gras of mos in de manen vindt, omdat het paard gelegen heeft. Dat laatste hoeft niet alles te betekenen: Soms kan een paard wel rollen, maar lukt liggend slapen niet. Als je je paard ziet liggen, kun je herkennen dat hij/zij in diepe slaap is als hij/zij met gesloten ogen, heel ontspannen ligt. Soms bewegen de benen en oren tijdens de REM-slaap, alsof ze dromen. Gezien de oorzaken van slaapgebrek moet zeker bij groepshuisvestingen met beperkte ruimte extra aandacht besteed worden aan het slaapgedrag van de paarden in de groep.

Narcolepsie
Als een paard de symptomen van slaaptekort vertoont, maar alle mogelijke oorzaken zijn uitgesloten, dan kan aan narcolepsie worden gedacht. Narcolepsie is een neurologische aandoening, waarbij het paard ineens een zogenaamde slaapaanval kan krijgen. Vaak wordt gezien dat een paard meer rust dan andere paarden, periodes van spierslapte kent, of het paard lijkt ineens in slaap te vallen en daardoor omvalt. Zo’n slaapaanval kan getriggerd worden door bijvoorbeeld geluid, voertijd, zadelen of zelfs emoties. Een veulentje dat blij in galop aan wil springen en ineens verslapt en valt, zou last kunnen hebben van narcolepsie. Paarden met narcolepsie hebben bijzonder genoeg, geen slaapgebrek.
Het is niet duidelijk in welke mate narcolepsie het welzijn van het dier beïnvloed, afgezien van de risico’s de lichamelijke risico’s die bestaan tijdens het vallen. Omdat de dieren tijdens een aanval geen oog meer hebben voor de omgeving kunnen zij zeker ook gevaarlijk zijn voor de omgeving, en moeten ze niet meer ingezet worden voor werk en is het niet verstandig er een veulen bij te fokken.
Narcolepsie kan zichtbaar worden in de eerste levensweken, maar kan ook pas op volwassen leeftijd ontwikkeld worden. Het wordt vaker gezien bij miniature paarden, en waarschijnlijk bij lippizaners, shetlanders en suffolks. Ook paarden met PPID vertonen soms verschijnselen die lijken op narcolepsie. De oorzaak van narcolepsie is nog niet bekend.
De diagnose narcolepsie is alleen een waarschijnlijkheidsdiagnose; het vaststellen van narcolepsie is heel lastig en vaak niet mogelijk. Er is geen betrouwbare test voor beschikbaar. De waarschijnlijkheidsdiagnose wordt gesteld op basis van het observeren van de eerdergenoemde symptomen en het uitsluiten van alle mogelijke oorzaken van slaaptekort. In de praktijk blijken paarden waarvan gezegd wordt dat ze narcolepsie hebben, toch te lijden aan slaapgebrek. Helaas is er voor narcolepsie geen behandeling.

Samenvatting en aanbevelingen
Narcolepsie is extreem zeldzaam, er is geen betrouwbare test of behandeling voor. In de paardenwereld wordt de term “narcolepsie” onterecht gebruikt voor paarden met slaapgebrek. Daardoor zijn er veel paarden die niet de juiste behandeling krijgen. Slaapgebrek is een welzijnsprobleem bij paarden. De oorzaken voor slaapgebrek zijn divers; van chronische pijn of ander lichamelijk ongemak, problemen in huisvesting, omgeving en negatieve interacties tot het gebrek aan contact met andere paarden. Het vinden van de oorzaak kan een grote zoektocht zijn. Omdat het welzijn van onze paarden sterk afhankelijk is van onze kennis en handelen, hopen we dat dit artikel bijdraagt aan bewustzijn van het belang van, en aandacht voor de slaapbehoeften van paarden. In het bijzonder ook voor oudere paarden of paarden die lager in rangorde staan in groepen met beperkte hoeveelheid geschikte ligruimte.

Notabene
ad 1 In dit artikel worden met de aanduiding “paard” ook steeds pony’s en andere paardachtigen bedoeld.
ad 2 R.E.M. is een afkorting van Rapid Eye Movement/Snelle bewegingen van de ogen, een kenmerk van de diepe slaap
ad 3 Paradoxale slaap: in dit synoniem van de REM-slaap/diepe slaap is gebaseerd op de schijnbare tegenstelling van deze slaapfase waarin er véél hersen- en oogactiviteit is maar de spieren erg slap en veel reflexen afwezig

Bronnen
* Sleep deprivation is not narcolepsy in horses. Joseph J. Bertone aug 2009 AAEP proceedings
* Sleep and Sleep Disorders in Horses. 2008 AEEP Proceedings. M. Aleman, D Colette Williams, Terry Holliday
* Polysomnography as a Tool to asses equine Welfare – 2018 C. Fuchs, L.C. Kiefner, M. Kalus, S. Reese, M. Erhard, A.-C. Wöhr
* Space Allowance of the Littered Area Affects Lying Behavior in Group-Housed Horses 2017. Christina Rufener, Antonia Patt,and Edna Hillmann
* What is Narcolepsy? UC Davis Center of Equine Health